Religia z Natury. Bóg w mózgu

Archeolodzy, paleontolodzy, neurolodzy, bardziej lub mniej oświeceni badacze Nieznanego od wieków starają się rozgryźć istnienie szeroko pojmowanej Siły Wyższej. Czy dać wiarę wierze? Czy dopuścić głos rozsądku? A może zmieszać logikę z wiarą, i odpowiedź na pytania: kiedy i dlaczego ludzki świat zapełnili bogowie, stanie się łatwiejsza. I kto w tym procesie był pierwszy? Samotny demiurg, który stworzył człowieka na obraz swój i podobieństwo, czy to może człowiek wymyślił sobie bogów, co wynikało z trwogi przed nieujarzmioną naturą przyrody, nieprzewidywalnością samego życia, nie mówiąc już o konfrontacji ze śmiercią?

Już tyl­ko zja­wi­ska pogo­do­we, jak cho­ciaż­by bły­ska­wi­ce i grzmo­ty, od cza­sów naj­daw­niej­szych sta­no­wi­ły pożyw­kę dla róż­nych wie­rzeń. A obec­nie? Nie trze­ba się­gać dale­ko. Gdy ogar­nia nas prze­ra­że­nie, nie­je­den wzy­wa Boga i inne uświę­co­ne isto­ty. War­to zaob­ser­wo­wać pasa­że­rów uda­ją­cych się w podróż, w tym szcze­gól­nie samo­lo­tem – gdy maszy­na szy­ku­je się do star­tu, wów­czas wie­lu czy­ni znak krzy­ża. Cza­sem odru­cho­wo, cza­sem bar­dziej świa­do­mie. Wresz­cie, kto kogo wygnał z Raju? Czy Bogu wyszło bokiem ludz­kie nie­po­słu­szeń­stwo, czy to raczej czło­wiek wygo­nił Boga ze swo­je­go wewnętrz­ne­go ogro­du – ser­ca i zaczął żyć według wła­snej woli i na swo­ich prawach?

Exodus

Bli­skow­schod­ni mono­te­izm to efekt naj­więk­szej rewo­lu­cji w histo­rii reli­gii. Od tam­tych wyda­rzeń upły­nął szmat cza­su, a świat zmie­nił się prak­tycz­nie nie do pozna­nia, jed­nak Bóg, o któ­rym czy­ta­my w Biblii, zwłasz­cza na kar­tach Sta­re­go Testa­men­tu, nadal jawi się nie­któ­rym jako antycz­ny despo­ta. Zgod­nie z nie­co zaku­rzo­nym sche­ma­tem autor­stwa antro­po­lo­ga Edwar­da B. Tylo­ra, reli­gia ma swój począ­tek w ani­mi­zmie, czy­li w wie­rze w duchy. Dru­gim eta­pem jest wie­lo­bó­stwo, któ­re następ­nie prze­ra­dza się w wia­rę w jed­ne­go Stwór­cę. Z cza­sem ten tok myśle­nia został pod­da­ny kry­ty­ce. Odwró­co­no kolej­ność pojęć, co dopro­wa­dzi­ło do powsta­nia nowe­go wzor­ca, zakła­da­ją­ce­go mono­te­izm jako punkt wyj­ścia. I w tym przy­pad­ku sche­mat ten nie wszyst­kich zado­wo­lił, a nie­któ­rzy kry­ty­cy dopa­try­wa­li się w nim pró­by etno­lo­gicz­ne­go uza­sad­nie­nia dla praw­dy obja­wio­nej w Biblii oraz reli­gii kato­lic­kiej. Ponad­to utrzy­my­wa­li oni, że teo­ria pier­wot­ne­go mono­te­izmu nie trak­tu­je go w spo­sób dosłow­ny, lecz odno­si się tyl­ko do Isto­ty Naj­wyż­szej, pozor­nie tej samej, co Bóg wystę­pu­ją­cy w wiel­kich reli­giach mono­te­istycz­nych. Fakt pozo­sta­je fak­tem, i spro­wa­dza się do tego, że żad­na z tych kon­cep­cji nie dostar­czy­ła odpo­wie­dzi na jakie­kol­wiek ze sta­wia­nych pytań. Przy­czy­ni­ły się za to one do spo­pu­la­ry­zo­wa­nia spo­rów oraz kon­tro­wer­sji i nie­ja­sno­ści teo­lo­gicz­nych. Tym samym nie­ła­two odnieść je do opi­su daw­nych sys­te­mów reli­gij­nych. A jak­by tego było mało, uważ­na lek­tu­ra Sta­re­go Testa­men­tu rów­nież bywa zaska­ku­ją­ca – napo­ty­ka­my w niej bowiem na przy­kła­dy wielobóstwa.

PRZECZYTAJ TAKŻE

Ukochaj i uwolnij – droga do harmonii i pokoju

Pojednanie w duchu

War­to wspo­mnieć tak­że jed­ną inte­re­su­ją­cą cechę pogań­skie­go anty­ku. Bogo­wie ludów sta­ro­żyt­nych nie byli wyłącz­nie per­so­ni­fi­ka­cją mocy psy­chicz­nych, lecz rów­nież istot, któ­re miesz­ka­ły na okre­ślo­nym tere­nie, two­rzy­ły spo­łe­czeń­stwa, sta­no­wiąc przy tym o ich toż­sa­mo­ści poli­tycz­nej. Prak­tycz­nie każ­de mia­sto mia­ło swo­je­go boskie­go opie­ku­na, a cześć odda­wa­na mu przez miesz­kań­ców była rów­no­znacz­na z czcze­niem jego wład­cy. Wystar­czy spoj­rzeć cho­ciaż­by na dzie­je daw­ne­go Egip­tu. Dla przy­kła­du – zgod­nie z pra­wem tego pań­stwa to bogo­wie byli ofi­cjal­ny­mi wła­ści­cie­la­mi ziem­ski­mi. Wobec tego pogań­stwo ozna­cza­ło i wyzna­cza­ło pewien ład spo­łecz­ny. I temu wła­śnie porząd­ko­wi, postrze­ga­ne­mu jako krzyw­dzą­cy w sto­sun­ku do czło­wie­ka, sprze­ci­wił się mono­te­izm Izra­eli­tów. Efek­tem tego, czło­wiek wysłał swo­ich bogów poza jego świat. Odtąd prze­sta­li być oni uwa­run­ko­wa­ni czyn­ni­ka­mi spo­łecz­ny­mi i poli­tycz­ny­mi. Jak twier­dzi wie­lu bada­czy tego zagad­nie­nia – za zeświec­cze­niem współ­cze­sne­go świa­ta stoi logicz­na kon­ty­nu­acja idei biblijnych.

Bogo­wie opu­ści­li świat przy­ro­dy. Próż­no było ich szu­kać w uświę­co­nych lasach, stru­my­kach i drze­wach. Jah­we rów­nież nabrał cech trans­cen­dent­nych sta­jąc się nie­mal nie­obec­ny. Moj­żesz sku­tecz­nie roz­róż­nił Boga i świat oraz świat i miesz­ka­ją­ce­go w nim czło­wie­ka. Mono­te­izm stał się spryt­nym narzę­dziem dla czę­sto prze­miesz­cza­ją­ce­go się ludu – wszak Bóg wystę­pu­ją­cy w poje­dyn­kę nie jest przy­pi­sa­ny do kon­kret­ne­go miej­sca. Umiej­sco­wie­nie Stwór­cy poza cza­sem i okre­ślo­ną prze­strze­nią uwol­ni­ło Izra­eli­tów od koniecz­no­ści asy­mi­lo­wa­nia bóstw czczo­nych w kolej­nych miej­scach, w któ­rych się zatrzy­my­wa­li. Być może idea ist­nie­nia tyl­ko jed­nej Siły Spraw­czej sta­no­wi­ła wresz­cie czyn­nik wyraź­nie odróż­nia­ją­cy daną spo­łecz­ność od innych. Od tej chwi­li praw­da reli­gij­na mogła być jedy­nie obja­wio­na, a zatem pocho­dzi­ła z zewnątrz. Oprócz tego, w prze­ci­wień­stwie do bogów pogań­skich, Stwór­ca wszyst­kie­go, któ­ry prze­jął funk­cje ziem­skie­go wład­cy, zaczął od teraz wyma­gać od swo­ich wyznaw­ców etycz­ne­go zacho­wa­nia się i spra­wie­dli­wo­ści. Oczy­wi­ście nie jest tak, że wcze­śniej poję­cia te nie funk­cjo­no­wa­ły. Poja­wia­ły się, ale w sepa­ra­cji od reli­gii. Poza tym pozo­sta­wa­ły raczej w gestii władz świec­kich, czy­li same­go czło­wie­ka. Bóg Izra­eli­tów zaczął jawić się w jakimś sen­sie jako wyzwo­li­ciel, któ­ry jed­nak mie­wa swo­je zasa­dy i zwy­czaj­nie nie tole­ru­je, gdy jego wyznaw­cy odda­ją cześć innym bogom.